ابن‌خیر ابوبکر محمد بن خیر لمتونی امویاِبْنِ خَیْر، ابوبکر محمد بن خیر بن عمر بن خلیفه لمتونی اموی، محدث ، مقری، لغوی و صاحب فهرستی مشهور (رمضان ۵۰۲ - ربیع‌الاول ۵۷۵/ آوریل ۱۱۰۹ - اوت ۱۱۷۹) است. ۱ - زندگیوی در اشبیلیّه اندلس متولد شد و در قُرطبه درگذشت. قدیمی‌ترین منبع ما درباره او [۱]
ضبی، احمد، بغیة الملتمس، ج۱، ص۶۵، مادرید، ۱۸۸۴م.
وی را قُرطبی می‌داند و این انتساب با آنکه درست نیست از شهرت و اقبال او در قرطبه حکایت می‌کند. ابن ابار در تکمله [۲]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۳-۵۲۵، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
که متن اصلی و تنها سند دست اول و نسبتاً مفصل درباره ابن خیر است، او را «اللمتونی الاموی» ذکر می‌کند و صفت اشبیلی اولین بار در آثار ذهبی [۳]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
[۴]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، ج۲۱، ص۸۶، بیروت، ۱۹۸۴م.
آمده است.از آن‌جا که دخترش نقل حدیث می‌کرده [۵]
زبیدی، تاج العروس، ج۱۱، ص۲۴۰.
و پسر خواهرش ابوالحسین بن سرّاج - که نزد او درس خوانده [۶]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، ج۲۱، ص۸۶، بیروت، ۱۹۸۴م.
- از مشایخ ابن ابار بوده است، [۷]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۵، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
می‌توان حدس زد که وی در خانواده‌ای با فرهنگ پرورش یافته است.۲ - مذهبمذهب او در منابع اصلی تصریح نشده است، ولی از اقتصار او در فَهْرَسة بر ذکر کتب فقه مالکی چنین برمی‌آید که وی مالکی بوده است، چنانکه مخلوف [۸]
مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزکیة، ج۱، ص ۱۵۲، بیروت، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
نیز نام وی را در طبقات مالکیان برمی‌شمارد.۳ - آثارشهرت ابن خیر در روزگار ما بیش‌تر به دلیل کتاب فهرسة اوست. این کتاب که نام آن «فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفة فی ضروب العلم و انواع المعرفة» است، [۹]
ابن خیر محمد فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
توسط کودرا و تاراگو در مجموعه کتابخانه عربی اسپانیایی مجلدات نهم و دهم، و به نام «فهرست کتابهای علوم مختلفی که مدرسان تدریس می‌کرده‌اند۱» انتشار یافته است. کودرا [۱۰]
کودرا مقدمه بر فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص «ک»، «ل»، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
در مقدمه ارزشمندش بر فهرسة، بر اساس اشاره ابن ابار ، [۱۱]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۴، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
احتمال می‌دهد که ابن خیر در زمینه کتاب شناسی دو اثر تألیف کرده باشد، یکی «برنامج» - که به نظر او به دست ما نرسیده - و دیگری فهرسة، ولی چنانکه عبدالعزیز اهوانی [۱۲]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۹۵-۹۸، قاهره، ۱۹۵۵م.
خاطرنشان می‌کند در خود متن فهرسة لفظ «برنامج» و «فهرسة» برای اشاره به فهارس شیوخ به طور یکسان و مترادف به کار رفته است. نه تنها در متن فهرسة بلکه اصولاً در اندلس، برنامج و فهرسة از لحاظ تاریخی عناوین اصطلاحی مترادفی هستند. [۱۳]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۹۵-۹۸، قاهره، ۱۹۵۵م.
افزون بر این، ابن خیْر در فهرسة اشاره‌ای به اثر دیگری از خود در این زمینه نمی‌کند. اتفاق منابع قدیمی نیز در تألیف فقط یک اثر کتاب شناختی به دست ابن خیر - حتی ظاهر متن تکمله چنانکه کودرا نیز می‌پذیرد [۱۴]
کودرا، مقدمه بر فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص «ل»، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
همراه با دلایل دیگری که ذکر شد - امکان می‌دهد که احتمال کودرا را مردود بدانیم. از این رو، اشاره ابن ابار در تکمله به برنامج ابن خیر جز به فهرسة او برنمی‌گردد، همچنین، ابن ابار از برنامج با عبارت «برنامج‌ُ له ضَخَم‌َ» یاد می‌کند و از کمیت معتنابه فهرسة سخن می‌گوید. وی بنا به نامه ابن خیر به جابر بن احمد القرشی کمیت فهرسة را ۱۰ جزء ۳۰ ورقی برمی‌شمارد [۱۵]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۴، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
که با صفحات نسخه اساس چاپ کودرا سازگار است.۳.۱ - فهرسةابن خیر مبتکر فهرست نگاری نیست، زیرا «فهرست» نویسی در عالم اسلامی و «برنامج» نویسی در اندلس در زمان او - و پیش تر از او نیز - امری شایع بوده است، و علاوه بر تحقیقات معاصر [۱۶]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۹۵-۹۸، قاهره، ۱۹۵۵م.
از خود فهرسة ابن خیر نیز این نکته را می‌توان دریافت. [۱۷]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص ۴۲۵، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
اما از میان این فهارس و برامج، که «شجره‌نامه علمی» مؤلفان آنها محسوب می‌شده، معدودی از گزند روزگار در امان مانده است. فهرسة ابن خیر که بیش‌از ۱۰۴۰ کتاب را [۱۸]
کودرا، مقدمه بر فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص «ن»، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
در بردارد، بزرگ‌ترین فهرستی است که از عالمان اندلس به دست ما رسیده است. [۱۹]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۹۸، قاهره، ۱۹۵۵م.
چنانکه پیش‌تر از ابن ابّار نقل شد، اثر ابن خیر در زمان تألیف نیز در کنار فهارس موجود آن زمان از لحاظ حجم و گستردگی قابل توجه بوده است.فهرسة ابن خیر با مقدمه‌ای استادانه و مستند به حدیث - چنانکه تسلط و دانش‌نویسنده‌اش را به حدیث آشکار می‌کند [۲۰]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۹۷، قاهره، ۱۹۵۵م.
- در ارزش علم ، تقیید علم به اسناد، تبلیغ و نشر حدیث و توصیه‌ها و آموزش‌هایی به شاگردان در شیوه‌های روایت شروع می‌شود. این فهرسة به ذکر کتبی می‌پردازد که ابن خیر آنها را نزد استادان گوناگون خود در سالهای مختلف خوانده بوده است، و شامل ذکر عنوان کتاب و مؤلف آن و استادی که کتاب نزد او خوانده شده و سلسله سند آن تا مؤلف اصلی و گاه ذکر مکان و زمان مجلس درس است. فهرسة بر اساس موضوع مرتب است: نخستین باب آن در علوم قرآنی است. ابوابی در حدیث، تاریخ و رجال ، سیر و انساب، فقه مالکی ، اصول فقه ، تعبیر رؤیا ، زهدیات ، مؤلَّفات‌ِ اساتید و نحو و لغت و ادب در پی می‌آید. بابهای پایانی به ذکر فهارس شیوخ، بحثی در اجازه و معرفی مشایخ به تفکیک محل و موطن آنها اختصاص دارد. چنانکه از ابواب کتاب برمی‌آید، فهرسة فاقد ترتیب موضوعی دقیق است. به علاوه، مطالعه کتاب نشان می‌دهد که از لحاظ شیوه تنظیم و یاد کرد مشایخ هم یکدست نیست. گاهی از زمان و مکان مجلس درس یاد می‌کند و اغلب هر دو یا یکی از آنها را معطل می‌گذارد. درباره مشایخ خود نیز، جز در مواردی و به کوتاهی، سخنی نمی‌گوید.با این‌همه فهرسة حاوی اطلاعات ذی قیمتی در باب آموزشهای علمی در اسپانیای مسلمانان قرن ۶ق/۱۲م است. آگاهی‌هایی درباره کتب مشهور و مرجع تدریس آن دوران و محلها و روشهای آموزش از طریق آن به دست می‌آید و این اصلی‌ترین تفاوت فهرسة و فهارس مشابه آن با فهارسی چون الفهرست ابن ندیم است. مثلاً از طریق آن می‌توان دانست کدام یکی از کتابهای نحو در اشبیلیه سده ۶ق مورد توجه و تدریس بوده است. به تعبیر اهوانی [۲۱]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۵۵م.
از طریق فهرسة و امثال آن می‌توان به «مناطق نفوذ» کتابها و مؤلفان پی برد. فهرسة حتی برای برخی جنبه‌های جامعه‌شناسانه می‌تواند مفید باشد. چندین استاد در آن با القابی چون «وزیر»، «ذوالوزارتین»، «صاحب الشرطة»، «صاحب المظالم» یاد می‌شوند.روی هم رفته، از متن کتاب چنین برمی‌آید که ابن خیر علم‌اندوزی خود را با دقت و پشتکار و شوق درآمیخته و همچون اسلاف خود رنج سفرهای متعددی را در جست و جوی استاد و علم برخود هموار کرده است. ابن ابار مجموع مشایخ او را صد و اندی رقم می‌زند. [۲۲]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۴، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۳.۲ - حاشیه صحیح مسلمبهجز فهرسة، تنها یک اثر دیگر از ابن خیر در دسترس است و آن حاشیه او بر صحیح مسلم است. بر اساس گفته کتانی [۲۳]
کتانی، عبدالکریم، فهرس الفهارس، ج۱، ص۲۸۶، فاس، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۷م.
حواشی ابن خیر شامل فوائد لغوی یعنی شرح الفاظ مشکله و گاه تفسیر برخی معانی صحیح است. نسخه این حاشیه در کتابخانه قرویین فارس موجود است [۲۴]
زرکلی، اعلام، ج۶، ص۱۱۹.
۴ - اساتیدنخستین استاد او ابوالحسن (یا ابوالحسین) شریح بن محمد الرعینی قاضی و خطیب اشبیلیه است. [۲۵]
زرکلی، اعلام، ج۳، ص۱۶۱.
ابن خیر تا هنگام مرگ استاد (۵۳۹ق/۱۱۴۴م)، با آنکه سفرهایی به قرطبه و دیگر شهرها می‌کند. [۲۶]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص۴۶، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
[۲۷]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص۹۰، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
[۲۸]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص۸۹، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
در حلقه او باقی می‌ماند و از شاگردان ملازم و خاص او به شمار می‌رود. [۲۹]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۳، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
از آنچه ابن خیر خود در فهرسة تصریح کرده می‌توان دانست که پس از اشبیلیه احتمالاً نخست به قرطبه و سپس به شهرهای مختلف اندلس چون جزیره خضراء، المریّه، جزیره طریف، و شلب سفر کرده [۳۰]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص ۴۶، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
[۳۱]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص۷۴، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
[۳۲]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص۹۰، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
و در این میان بارها به اشبیلیه و قرطبه بازگشته است، چنانکه در شهر اخیر همچون موطن خود، که در آن به درس می‌نشست از احترام برخوردار شده و همین شهرت و احترام در اواخر عمر (۵۷۳ق) منصب امامت جامع قرطبه را برای وی فراهم آورده است. [۳۳]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۵، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۵ - زندگی علمیابن ابار، ابن خیر را به گستردگی دانش و نیکی رفتار اجتماعی وصف می‌کند و نوشته‌های او را در غایت صحت و اتقان می‌داند. وی تصریح می‌کند که در تکمله از برنامج ابن خیر استفاده کرده است. [۳۴]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۲، ص۵۲۴، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
ابن خیر در سالهای پیری و استادی نیز به مجلس درس مشتاق بوده است. آخرین تاریخی که در فهرسة [۳۵]
ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، ج۱، ص۴۲۵، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
برای این مجالس ذکر می‌کند. ۵۶۴ق است و این ضمناً نشان می‌دهد که تألیف فهرسة را بعد از این تاریخ و در دهه پایانی عمر به پایان برده است.۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م. (۲) ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، سرقسطه، ۱۸۹۳م. (۳) اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۹۵۵م. (۴) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۵) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۹۸۴م. (۶) زبیدی، تاج العروس. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) ضبی، احمد، بغیة الملتمس، مادرید، ۱۸۸۴م. (۹) کتانی، عبدالکریم، فهرس الفهارس، فاس، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۷م. (۱۰) کودرا، مقدمه بر فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، سرقسطه، ۱۸۹۳م. (۱۱) مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن خیر»، ج۳، ص ۱۱۷۹. |